دومین مدرسۀ پاییزۀ «فلسفۀ اخلاق» برگزار شد

به گزارش آستان‌نیوز، دومین مدرسۀ پاییزۀ فلسفۀ اخلاق، با حضور جمعی از استادان و پژوهشگران این حوزه در نگارخانه رضوان برگزار شد. این برنامه که در تداوم نخستین دورۀ مدرسۀ فلسفۀ اخلاق برپا شد، به معرفی و تحلیل نظریه‌هایی پرداخت که در دورۀ پیش یا مورد اشاره قرار نگرفته بودند یا تنها به اختصار مرور شده بودند.

در این مدرسه 7 نشست تخصصی در موضوعاتی همچون سودگرایی، وظیفه‌گرایی کانتی، نظریۀ قانون طبیعی، برساخت‌گرایی اخلاقی و اخلاق فضیلت معاصر برگزار شد. استادانی از جمله دکتر سید محمد حسینی سورکی، حجت‌الاسلام حسین رفیعی، دکتر حسین اترک، دکتر محسن جوادی و دکتر زهرا خزاعی در این نشست‌ها به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند.

وقتی لذت از کار خیر، اخلاقی بودن آن را زیر سؤال می‌برد

در یکی از نشست‌های تخصصی، دکتر حسین اترک، پژوهشگر فلسفۀ تطبیقی، به تشریح مبانی اخلاق کانتی پرداخت و از منظر ایمانوئل کانت، نسبت میان «لذت» و «وظیفه» را بررسی کرد.

وی با اشاره به نقد کنایه‌آمیز فریدریش شیلر که می‌گفت «اگر با لذت به دوستانم خدمت کنم، در فضیلت خود شک می‌کنم»، توضیح داد:کانت مخالف لذت بردن از کار خیر نیست، بلکه بر این باور است که ارزش اخلاقیِ عمل، در گرو انگیزۀ وظیفه است نه تمایلات شخصی. تنها آنچه از سر تکلیف انجام شود، واجد اعتبار اخلاقی است.

این استاد فلسفه، اعمال انسان را در سه دسته «میل بی‌واسطه»، «منفعت‌طلبی شخصی» و «وظیفه‌محور» تقسیم کرد و گفت:هوش، ثروت یا حتی سلامتی، به‌خودی‌خود خیر مطلق نیستند، زیرا می‌توانند در جهت شر نیز به‌کار روند. تنها اراده نیک است که در همه جهان‌ها، مطلقاً خیر است.

وی در ادامه «امر مطلق» کانت را با فرمول «قابلیت تعمیم‌پذیری» معرفی کرد و افزود: معیار کانت این است که آیا می‌پذیرید رفتار شما تبدیل به قانونی جهانی شود؟

دکتر اترک در ادامه، برای تقریب ذهن مخاطبان، مفهوم «انگیزۀ وظیفه» در فلسفۀ کانت را با مفهوم دینی اخلاص مقایسه کرد و گفت: چنان‌که در نماز، نیت قربت اصل است و لذت‌های جانبی نباید انگیزۀ اصلی باشند، در اخلاق نیز لذت نباید جایگزین وظیفه شود.

شکوفایی انسان؛ غایت نهایی در نظریۀ قانون طبیعی

دکتر محسن جوادی، استاد فلسفۀ اخلاق و دانش‌آموختۀ حوزه علمیه قم، نیز در نشست دیگری، نظریۀ قانون طبیعی را از منظر توماس آکویناس تبیین کرد و آن را مبتنی بر ذات‌گرایی، غایت‌گرایی و شکوفایی عقلانی انسان دانست.

وی با اشاره به دو رکن اصلی قرائت سنتی و آکویناسی از قانون طبیعی گفت: برخلاف دیدگاه‌های نومینالیستی، انسان دارای ذات مشترکی است که صرفاً نامی ذهنی نیست، بلکه حقیقتی غایت‌مند دارد. در این نظریه، اخلاق مسیر حرکت انسان از کمال اول یعنی استعدادهای ذاتی، به کمال ثانی، یعنی فعلیت یافتن و شکوفایی نهایی است.

این استاد فلسفه تصریح کرد: هرچند ذات‌گرایی در دوران مدرن با چالش‌هایی مواجه شد، اما امروز شاهد نوعی بازگشت به مبانی آن در فلسفۀ تحلیلی هستیم.

او در بخش دیگری از سخنانش با نقد تقلیل مفهوم «طبیعت» به «فیزیکالیسم» در دوران جدید، خاطرنشان کرد: مراد از قانون طبیعی، قوانین برخاسته از نیچر و ذات انسان است. این نظریه از منظر فرااخلاقی، رئالیستی و از منظر معرفت‌شناختی، رشنالیستی است؛ یعنی اصول اخلاقی، حقایق عینی و مستقل از سلیقه‌اند و عقل انسان می‌تواند آن‌ها را کشف کند.

دکتر جوادی در پایان افزود:در نظریۀ قانون طبیعی، امیال طبیعی انسان با عقل هم‌سو هستند و فرد را به سوی همان غایت کمالی سوق می‌دهند. به همین دلیل، اخلاق در این دیدگاه، چیزی فراتر از قانون و الزام بیرونی است و جوهر آن در تحقق شکوفایی درونی انسان نهفته است.