نقش زنان در توسعه وقف رضوی

باید یادآوری کنیم که برابر مستندات تاریخی، حضرت زهرا سلام‌الله‌علی‌ها نخستین زن واقف جهان اسلام بوده‌اند. از حضرت فاطمه زهرا (س) موقوفات زیادی نقل شده که بیشتر این موقوفات هبه رسول خدا (ص) به ایشان بوده است و آن حضرت با استفاده از اموال خود و با اشرافی که به اوضاع زنان داشتند، امور زنان رسول خدا و زنان بنی‌هاشم و بعضی از زنان محروم مثل دختر ابوذر را سامان بخشیدند.

پیشینه مشارکت زنان در سنت حسنه وقف بر حرم مطهر رضوی به بیش از حضور گوهرشاد خاتون و فعالیت‌های عام‌المنفعه وی در مشهد مقدس برمی‌گردد.

آن گونه که در برخی سوابق بدان اشاره شده، در قرن سوم هجری، چند دهه پس از شهادت امام رضا (ع) زنی از اهالی نوغان، مسئولیت خدمت در حرم مطهر رضوی را برعهده داشته و چراغی را وقف این مکان مقدس کرده است. هرچند برای این موضوع، نمی‌توان مستند تاریخی پیدا کرد، اما همین مسئله و وقف‌های متعدد مصحف‌های قرآنی موجود، نشان می‌دهد حضور بانوان واقف در حرم مطهر و وقف آنها بر این مکان مقدس، سابقه‌ای بیشتر از عهد تیموری داشته است. نظر به اهمیت نقش زنان در تبلیغ، ترویج، بست و توسعه وقف رضوی و به‌منظور پاسداشت مقام والای ایشان در این جستار کوتاه سعی خواهیم کرد مخاطبان را با برخی از بانوان واقفه و موقوفات آنها در سده‌های مختلف آشنا سازیم.

برابر سوابق موقوفات منفعتی بانوان واقفه موجود در آستان قدس رضوی، نخستین وقف مستغلاتی ویژه حرم مطهر رضوی - جدای از موقوفات متعلق به مسجد گوهرشاد که در واقع در زمان خود، در مجاورت حرم مطهر رضوی قرار داشته و قدیمی‌ترین وقف مستغلاتی ثبت شده در استان خراسان است – در قرن نهم هجری قمری ثبت شده که به‌موجب آن مرحومه بانو بیگ آغا ذوالقدر در سال ۹۹۷ هجری قمری رقبه‌ای را در استان قزوین جهت امورات حرم مطهر وقف کرده‌اند.

در سنه ۱۰۹۳ هجری قمری (قرن دهم) بانوی خیر اندیش دیگری به نام آهو خانم مالکیت خود را در آب و اراضی قریه‌ای از توابع سبزوار به انضمام یک باب سراچه و باغچه در میدان کهنه آن شهر وقف حضرت رضا علیه السلام نموده‌اند.

در قرن یازده هجری قمری مقارن سنه‌های ۱۱۰۹، ۱۱۱۲، ۱۱۲۹، ۱۱۶۴ نیز بانوان نیکوکار دیگری به نام‌های فاطمه خانم، قمر نساء خانم، زبیده خانم، بی بی مرضیه خانم همگی یا بخشی از رقبات تملیکی خود را جهت مصرف در امورات متعددی از جمله تلاوت قرآن در مضجع شریف، مهمانسرای حضرت رضا علیه السلام، روشنایی و زاد و راحله سفر زوار کم بضاعت وقف آستان مقدس رضوی نموده‌اند.

حسب بررسی‌های انجام شده، فراوانی بیشترین موقوفات جذب شده بانوان مربوط به قرن دوازدهم هجری قمری مقارن حکومت قاجاریه و اوایل قرن سیزده بوده که به موجب وقف نامه‌های تنظیمی، مرحومان نورجهان خانم (۱۲۲۲ هجری قمری)، بی بی خوردو و سرور جان خان (۱۲۴۳ هجری قمری)، گلزاره خانم (۱۲۴۹ هجری قمری)، معصومه خانم و خاتون آغا (۱۲۵۲ هجری قمری)، خیرالنساء خانم (۱۲۵۵ هجری قمری)، خانم جان خانم (۱۲۶۶ هجری قمری)، تاج ماه بیگم (۱۲۶۹ هجری قمری)، آبجی خانم (۱۲۷۶ هجری قمری)، زوجه ملاحسن (۱۲۷۸ هجری قمری)، گل بی بی خانم (۱۲۸۴ هجری قمری)، مریم خانم وسکینه خانم (۱۲۸۷ هجری قمری) و بی بی خانم (۱۲۹۴ هجری قمری) مبادرت به وقف اموال غیر منقول متعددی جهت مصرف در آستان قدس رضوی کرده‌اند. شاید بتوان موقوفات مرحومه رابعه قهرمانی ملقب به احترام السلطنه را جزو شاخص‌ترین آنها برشمرد. بانو احترام السلطنه با فروش قسمتی از املاک در اختیار خود، نسبت به احداث بیمارستانی در مشهد (منتصریه فعلی در منطقه ارگ (خیابان جنت) اقدام می‌کند و قسمتی دیگر از املاک خود را که بالغ بر پنج آبادی بزرگ بوده به موجب وقف نامه‌های جداگانه‌ای بین سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۲۳ شمسی جهت اداره و تامین هزینه‌های بیمارستان اعم از حقوق طبیب و مستخدمین و ادویه و اغذیه و سایر لوازمات بیمارستان مذکور وقف می‌کنند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز اقبال بانوان به ساحت قدسی حضرت رضا علیه‌السلام دوچندان شده، به طوریکه جذب وقف بانوان نیک‌اندیش این مرزوبوم تا به امروز بیش از صد‌ها مورد مستغلات منفعتی شهری و روستایی را شامل می‌شود و به لحاظ کمی و کیفی در مقایسه با قرون گذشته، تحول بزرگی را شاهد بوده‌ایم.

شاخص‌ترین مورد آن نیز مربوط به بانوی نیکوکار مرحومه فخری فصیحی است که در کنار همسر واقف خود مرحوم حاج علی‌اکبر بجستانی مقدم، بین سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ شمسی نام خود را در زمره واقفان رضوی ثبت نمود و با واگذاری املاک

۸: قابل توجه خود در استان‌های تهران و مازندران و صرف بخش اعظم عایدات آنها در مصرف دارو و غذای مستمندان دارالشفاء حضرت رضا علیه السلام، ارادت قلبی خود را به امام مهربانی‌ها جاودانه ساخت.

محمود احمدی زر مهری

اداره توسعه و ترویج وقف و نذر