عیون اخبار الرضا(ع)؛ گنجینه‌ای مغفول برای نظام‌مندسازی اخلاق اسلامی

به گزارش آستان نیوز، حجت‌الاسلام دکتر حسین احمدی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی (ره)، در نشست «همایش کتاب عیون اخبار الرضا (ع) از نگاه فرهیختگان»، به تبیین «قواعد اخلاقی» و نسبت آن با «اصول اخلاقی» و «قواعد فقهی» بر پایه روایات این اثر گران‌قدر پرداخت و گفت: همان‌گونه که در فقه به استخراج قواعد پرداخته شده است، در حوزه اخلاق نیز باید به این مهم اهتمام ورزید. برخی آثار معاصر عربی ذیل عنوان «قواعد اخلاق» منتشر شده‌اند، اما اغلب، قواعد را با اصول خلط کرده‌اند. روایات «عیون اخبار الرضا (ع)» ظرفیت بالایی برای استخراج قواعد دقیق اخلاقی دارد.

تمایز قاعده اخلاقی از اصل و حکم
این پژوهشگر فلسفه اخلاق، «قاعده اخلاقی» را گزاره‌ای کلی، هنجاری و ناظر به استنباط و حل مسائل اخلاقی معرفی کرد و بیان کرد: قاعده اخلاقی می‌تواند خود حکم اخلاقی نیز تلقی شود، همان‌طور که در فقه، «قاعده طهارت» هم حکم است و هم مبنای استنباط احکام دیگر.
وی در ادامه به تفاوت میان قاعده اخلاقی و اصل اخلاقی اشاره کرد و افزود: اصل، مبنای عام است، مانند «قرب الهی» در اخلاق اسلامی یا «بیشترین سود برای بیشترین افراد» در سودگرایی؛ اما قاعده، ناظر به استنباط در موارد جزئی است. قاعده اخلاقی همچنین از مفاهیمی چون «اصل، حکم، قانون، ضابطه، کُد اخلاقی، قضیه اخلاقی و قواعد اصول اخلاقی» متمایز است؛ همان‌گونه که در فقه نیز «قواعد فقهی» غیر از «اصول فقه» است.

«نقش فاعل بر اساس عنوان وصفی»؛ نمونه‌ای برجسته
دکتر احمدی در تشریح یکی از قواعد مهم اخلاقی که از روایات «عیون اخبار الرضا (ع)» قابل‌استخراج است، به «نقش فاعل بر اساس عنوان وصفی» اشاره کرد و توضیح داد: این قاعده می‌گوید ارزش داوری اخلاقی باید باتوجه‌به عنوان و نقش فاعل صورت گیرد؛ یعنی «وظیفه» در نسبت با موقعیتِ فاعل تغییر می‌کند.
وی با ذکر مثال‌هایی این قاعده را تبیین کرد: به‌عنوان نمونه، «ظلم‌پذیری» در برابر «دشمنِ حربی» نکوهیده است و دفاع و مقاومت واجب؛ اما در نسبت با «والدین»، صبر و مدارا توصیه شده و حتی اخم‌کردن ناروا شمرده شده است. در باب «نعمت»، وظیفه «منعَمٌ علیه» شکرگزاری است: «مَن لَم یشکرِ المُنعِمَ مِنَ الخَلقِ لَم یشکرِ الخالقَ»؛ اما «منعِم» ـ اگر اهل احسان است ـ نباید انتظار شکر داشته باشد و باید خود را واسطه فیض الهی بداند. درباره «همسایه»، مؤمن آزار نمی‌رساند و اگر اذیتی دید، صبر و حسن هم‌جواری فضیلت است. این توصیه با لزوم مقابله با تهاجمِ دشمن حربی منافات ندارد، زیرا عنوان‌ها متفاوت است. در نسبت‌های دیگر (معلم و شاگرد، کارفرما و کارگر، حاکم و رعیت) نیز تکالیف متقابل باتوجه‌به عنوان‌ها تعریف می‌شود.

نسبت اخلاق با فقه و عرفان
این استاد مؤسسه امام خمینی (ره) در بخش دیگری از سخنان خود به نسبت اخلاق با فقه و عرفان پرداخت و گفت: در فقه، رفع تکلیف و امتثال مهم‌ترین غایت است، در اخلاق، کاوش برای «قبولی عمل» و رسیدن به‌مراتب قرب الهی پیگیری می‌شود و عرفان مرتبه‌ای بالاتر از آن است. بسیاری از قواعد اخلاقی می‌توانند الهام‌بخش توسعه قواعد فقهی باشند مثلاً «قاعده احسان» در فقه ضمان را برمی‌دارد، اما بر پایه برخی روایات، جبرانِ خسارتِ ناخواسته از سوی محسن، مستحب و اخلاقاً مرجّح است.

قواعد اخلاقی، راهگشای حل تزاحم‌ها
دکتر احمدی در پایان، به نسبت قواعد و اصول اخلاقی اشاره کرد و افزود: نظریه‌های اخلاقی تک بنیاد (مانند سودگرایی یا نگرش «قرب الهی» در اخلاق اسلامی) ممکن است یا «قاعده گرا» باشند یا «موردگرا»، در اخلاق اسلامی می‌توان قواعدی متعدد را ذیل اصل قرب الهی سامان داد. قواعد اخلاقی می‌توانند عام و خاص، یا دارای نسبت تقدّم و اهمّ و مهم باشند؛ قواعد «اصول اخلاقی» نیز وظیفه اولویت‌بندی و حل تزاحم را بر عهده دارند.
وی در جمع‌بندی سخنان خود تأکید کرد: استخراج منسجم قواعد اخلاقی از «عیون أخبار الرضا(ع)» افزون بر کمک به حل مسائل اخلاقیِ نوپدید، نظم و انسجامی در نظام اخلاق اسلامی پدید می‌آورد و نسبتِ نقش‌ها و عناوین را در ارزش‌داوری‌ها شفاف می‌کند.