۲۴ سال پژوهش در آستان قدس، ثمره سال‌ها معرفت به تاریخ

استاد احمدعلی رجائی بخارائی و شاگردش، دکتر محمدجعفر یاحقی از شخصیت‌های برجسته دانشگاه فردوسی بودند که قبل انقلاب تحوّلی در پژوهش قرآنی حرم مطهر ایجاد کردند.

رشد این شخصیت‌ها بعد انقلاب اسلامی نیز افزایش چشمگیری داشت. سید حسن حسینی یکی از این افراد است که سه مقطع کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری را به ترتیب در رشته‌های «تاریخ»، «تاریخ ایران، دوره اسلامی» و «تاریخ ایران بعد از اسلام» در این دانشگاه گذراند و اکنون در آستانه ۵۰ سالگی، نیمی از عمر او، با تحقیق و پژوهش در حرم مطهر گذشته است.

هفته پژوهش فرصتی شد که با این پژوهشگر پیش‌کسوت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت‌وگویی داشته و بیشتر با رسالت او در این عرصه آشنا شویم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

دانشگاه فردوسی مهد بزرگان علم

آقای حسینی در این باره چنین یادآور می‌شود: دکتر هادی وکیلی، استاد دانشگاه فردوسی بااستعداد دانشجویانش آشنا و زمینه ورود من به آستان قدس توسط او اتفاق افتاد. روزی یکدیگر را در سالن دانشکده ملاقات کردیم که پیشنهاد کار دانشجویی در اداره اسناد را داد. من از این پیشنهاد خوشحال شده و پذیرفتم و قبل از اینکه مقطع کارشناسی را تمام کنم، در سال ۱۳۷۷ با معرفی استاد وکیلی به اداره اسناد آستان قدس رضوی آمدم و با جمعی از دانشجویان به بازخوانی و ارزشیابی اسناد دوره قاجار پرداختیم.

تقریباً از اسناد موجود در اداره اسناد، حدود ۱۲۸۰۰۰ مربوط به دوره پهلوی و حدود ۷۲۰۰۰ مربوط به قاجاریه است. همچنین حدود ۶۰۰۰ سند از عهد صفویه در این اداره نگهداری می‌شود. بیشترین اسناد نگهداری شده در این اداره، مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس رضوی بوده و شامل اسناد مواجب، پرداخت‌ها، مراسم، موقوفات، درآمد‌ها و... می‌شود.

۲۲ سال همکاری با بنیاد پژوهش‌های اسلامی

گروه تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع) و انساب یکی از گروه‌های پژوهشی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است که فعالیت خود را از سال ۱۳۸۰ آغاز کرده است. هنوز دو سال از شروع کار این گروه نمی‌گذشت که آقای حسینی نیز به این گروه پیوست. او در این باره خاطرنشان می‌کند: ۱۷ ماه با اداره اسناد همکاری کردم و سپس به خدمت سربازی رفتم و حدود سه سال بعد مجدد فعالیت خود را با آستان قدس شروع کردم؛ اما در برگشت دوباره، توفیق همکاری با گروه پژوهشی تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع) و انساب نصیبم شد. البته این گروه با نام‌های مختلفی تاکنون کارکرده است.

از سال ۱۳۸۲ که من به این گروه پیوستم تا سال ۱۳۹۰، نام گروه، «رجال و تراجم» نام داشت و بیشتر تمرکز گروه بر تألیف کتاب مشاهیر مدفون در حرم رضوی بود. از مردادماه سال ۱۳۹۰ نام گروه به «تراجم و انساب» تغییر یافت و عمده فعالیت گروه بر مطالعات سادات و مزارات متمرکز شد. سال ۱۳۹۸ با انتصاب ریاست جدید بنیاد پژوهش‌ها، اسم گروه به «سادات و مفاخر اسلامی» تغییر پیدا کرد. در این دوره تعدادی از مجلدات اطلس تاریخی سادات ایران منتشر شد.

از دی‌ماه سال ۱۴۰۲ بار دیگر تحولاتی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی اتفاق افتاد و اسم گروه ما «تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع) و انساب» نام گرفت، لیکن عمده فعالیت گروه بر انتشار مجلدات اطلس‌های سادات و مطالعات پیرامون خاندان‌های سادات تمرکز یافت. اکنون نیز با همین نام به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

در این گروه در نگارش کتاب‌های مشاهیر مدفون در حرم رضوی و مشاهیر مدفون در حومه مشهد، مزارات ایران و همکاری در پاسخ‌گویی به برخی نامه‌های ارسالی به گروه درباره امامزاده‌ها و سادات پرداختم. همچنین از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ نیز پژوهش پیرامون سادات ایران در مناطقی همچون قم، فارس، قزوین، یزد و اصفهان را بر عهده داشتم و پنج مجلد کتاب اطلس سادات ایران را به نگارش درآوردم.

خاندان‌های مشهور سادات ایران تا قرن نهم هجری

سلسله‌های سادات در ایران از فرط کثرت قابل‌شمارش نیستند. در هر شهر و دهی خاندان یا خاندان‌هایی از ذریه رسول خدا (ص) زندگی می‌کنند. تحقیق و پژوهش آقای حسینی در مورد سادات پنج شهر مذکور، ما را به حقایقی درباره رجال و خاندان مشهور سادات رهنمون کرد، وقتی در این باره اظهار می‌کند: کتاب اطلس تاریخی سادات ایران، پژوهشی است که حضور سادات در ایران را تا قرن نهم هجری بررسی می‌کند. در شهر‌هایی که من تحقیق کردم رجال و خاندان‌های متعددی از سادات وجود داشته‌اند.

در بین سادات منطقه اصفهان و خاندان طباطبائی می‌توان به بهاءالدین حیدر بن حسن در زواره اشاره کرد که از عارفان زمان خود بود و به دست مغولان شهید شد. از سادات حسینی افطسی اصفهان باید از علاءالدین محمد شهشهان یاد کنیم که از عرفا و سیاسیون عهد تیموری به شمار می‌رفت.

در شهر قم بیشتر سادات حسینی حمزوی شهرت داشتند و نقابت سادات و ریاست شهر را عهده‌دار بودند. آنها با سلجوقیان روابط خانوادگی برقرار کردند. از مشاهیر این خاندان باید از شرف‌الدین محمد و پسرش عزالدین یحیی یاد کنیم که نقیب قم و ری بودند.

سادات رضوی قم هم جمعیت زیادی داشتند و افراد این خاندان نفوذ چشمگیری در این شهر داشتند.

در منطقه فارس هم خاندان‌های برجسته‌ای از سادات وجود داشته‌اند. سادات موسوی از نسل ابراهیم‌بن‌موسی‌الکاظم (ع) ابتدا در شیراز نقابت سادات را داشتند. شاخه‌ای از آنها به روستای خفر از توابع شهرستان جهرم رفتند. مقبره خانوادگی آنها با سنگ قبوری زیبا و نفیس مربوط به قرن هشتم اکنون در این روستا وجود دارد.

علاوه بر این خاندان مشهور سادات دشتکی که از نسل زید بن امام سجاد (ع) هستند، در شیراز و اطراف آن، از خاندان‌های بانفوذ سادات بودند. آنها خاندانی دانش‌دوست و عالم‌پرور بوده و موقوفات زیاری دارند. از شخصیت‌های این خاندان می‌توان صدرالدین محمد دشتکی و فرزندش، غیاث‌الدین منصور را نام برد.

در شهر یزد و مناطق پیرامون آن غلبه با سادات حسینی عریضی، از نسل علی بن امام صادق (ع) است. این سادات که از قرن پنجم در این شهر مستقر شدند، نقش مهمی در حیات سیاسی و فرهنگی این شهر و اطراف آن داشتند. شخصیت‌های برجسته‌ای از بین آنها برخاستند که منشأ خدمات اجتماعی شدند.

نمونه بارز این امر، سید رکن‌الدین محمد و فرزند وی سید شمس‌الدین محمد از مشاهیر قرن هشتم هجری بودند که بیش از ۴۲ مورد موقوفه شامل مدرسه، مسجد، خانقاه، رباط و... از آنها باقی ماند.

در شهر قزوین نیز شاخه‌ای از سادات طالبی که از نسل جعفر طیار بن ابی‌طالب (ع) بودند طی قرون پنجم و ششم نقش مهمی در اداره این شهر داشتند. آنها ابتدا ریاست شهر و سپس حکومت این شهر را بر عهده گرفتند.