شاهکار فرهنگی حاج حسین آقا ملک

به گزارش آستان نیوز، کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید که در ششم آبان 1316 بر بارگاه ملکوتی رضوی وقف شده است. در ادامه به مناسبت هشتاد و پنجمین سالروز وقف این مجموعه فرهنگی، نگاهی گذرا بر تاریخچه و تحولات آن می‌کنیم.

جرقه تأسیس کتابخانه

حسین ملک در 11 ربیع‌الاول سال 1288 هجری قمری برابر با دهم خرداد 1250 در خانه بزرگ پدری‌اش در بازار حلبی‌سازها(بین‌الحرمین کنونی) در تهران چشم به جهان گشود. او در این خانه زاده شد تا سرنوشت دیگری برای خانواده‌‌ اصالتاً تبریزی و مجتهدزاده خود رقم بزند. به خصوص که پدرش محمدکاظم ملک‌التجار، از جمله بازرگان پرآوازه دوره قاجار بود و دارایی بسیاری را از راه تجارت و خرید املاک در خطه خراسان، فراهم آورده بود.

حسین ملک در جوانی به عنوان دستیار پدرش مشغول به کار شد تا در اداره املاک خراسان به او کمک کند. او در 28 سالگی به همراه پدرش در مسیر سفر بازگشت از مشهد به تهران، 15 روز میهمان نیرالدوله، حاکم وقت نیشابور بود. در این سفر، نسخه‌‌ای از دیوان «ابن یمین فریومدی»، شاعر سده ششم هجری را پیدا کرد و در این مدت از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشت. در همین زمان، فکر ایجاد یک کتابخانه بزرگ در ذهن حسین آقا جرقه زد و او شروع به گردآوری نسخه‌های خطی کرد تا جایی که مردم هم برای فروش کتاب‌های خطی و قدیمی خود به او مراجعه می‌کردند و در نهایت در دهه‌های پایانی سده سیزدهم هجری توانست کتابخانه‌اش را در مشهد بنیان بگذارد.

چگونگی راه‌اندازی موزه

محمدکاظم ملک‌التجار در سال 1297 درگذشت و ثروت انبوهی برای فرزندانش از جمله حسین آقا به ارث گذاشت. در این میان حاج حسین آقا ملک که مسیری متفاوت برای استفاده از میراثش انتخاب کرده بود، ابتدا کتابخانه‌اش را از مشهد به خانه‌ پدری‌اش در بازار تهران منتقل کرد و منابع آن را در اختیار اهل دانش گذاشت. سپس از آنجایی که بعضی از مراجعین کتابخانه‌اش پژوهشگران خارجی بودند و از او می‌پرسیدند کجا می‌توانند سکه‌های قدیمی ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدان‌ها را ببینند، او تصمیم گرفت تا موزه‌ای از سکه‌ها، فرش‌ها، قلمدان‌ها، تابلوهای نقاشی و... که نشان‌دهنده تاریخ و هنر کهن ایران زمین است، راه‌اندازی کند. بدین صورت مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1314 بنیان گذاشته شد.

بلندنظری بنیانگذار مجموعه

حاج حسین آقا ملک در ادامه این مسیر فرهنگی، مهم‌ترین گامش را در آبان ماه 1316 برداشت چنان که این کتابخانه ارزشمند را به همراه دیگر آثار تاریخی و هنری که در این مدت گردآوری کرده بود، با خانه پدری‌اش در قلب بازار تهران و اثاثیه آن بر آستان حضرت رضا(ع) وقف کرد. البته او به فکر آینده و گسترش این مجموعه فرهنگی هم بود چنان‌که در سال‌های بعد، دارایی‌ها و زمین‌های بسیاری به ویژه در خراسان بر بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) وقف کرد تا درآمدهایشان بودجه کتابخانه و موزه را تأمین کند. از طرف دیگر این واقف بزرگ، نگاهی خاص به گسترش کتابخانه و موزه ملی ملک داشت از این رو در سال 1323، قطعه زمین بزرگی در محوطه تاریخی باغ ملی(میدان مشق) پایتخت را برای احداث ساختمان جدید این مجموعه فرهنگی وقف کرد. حاج حسین آقا ملک در مرداد 1351 چشم از جهان فروبست و رشد و شکوفایی موقوفه فرهنگی‌اش را به آستان قدس رضوی سپرد.

آستان قدس رضوی در راستای توسعه کتابخانه و موزه ملی ملک، احداث ساختمان تازه‌ای را از سال 1364 در همان زمین وقفی حاج حسین آقا ملک در باغ ملی تهران آغاز کرد. سرانجام از سال 1376، این ساختمان مزین به معماری اسلامی- ایرانی در محوطه دلنواز باغ ملی میزبان مجموعه کتابخانه و موزه ملک از خانه قدیمی ملک در بازار شد. البته در چند سال اخیر خانه قدیمی ملک نیز توسط آستان قدس رضوی احیا شده است و اکنون به عنوان یکی از خانه‌های تاریخی پذیرای گردشگران است.

تنوع تالارها و منابع

کتابخانه و موزه ملی ملک، امروزه نه تنها یکی از مهمترین مقاصد گردشگری تهران بلکه مأمنی برای پژوهشگران و دانشجویان فعال در گستره فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی است. در حال حاضر خدمات موزه‌ای این مجموعه در 11 تالار «سکه، نشان و مدال»، «آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک» «تک اثر»، «حاج حسین آقا ملک»، «خوش‌نویسی و نگارگری»، «آثار لاکی»، «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک»، «تمبر»، «هزارداستان(گزیده داستان‌های ایرانی- اسلامی)»، «هنر و زندگی(کاربرد هنر و صنایع در زندگی ایرانی- اسلامی)» و «علوم در ایران اسلامی» به بازدیدکنندگان ارائه می‌شود. نگارخانه این موزه نیز میزبان نمایشگاه‌های دوره‌ای متنوعی در طول سال است.

همچنین حدود 20 هزار عنوان نسخه و رساله خطي و مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپ سنگی، سربی و چاپی در موضوعاتی مانند دین، ادبیات، تاریخ و هنر ایرانی اسلامی به زبان‌های گوناگون در کنار نشریاتی از دوره قاجار تاکنون، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری در بخش کتابخانه این مجموعه نگهداری می‌شود که محققان داخلی و خارجی به صورت حضوری و غیرحضوری می‌توانند از این منابع استفاده کنند. این خدمات در دو تالار مطالعه عمومی آقایان و بانوان و تالار ویژه محققان و نشریات، به مراجعان اهل علم و پژوهش ارائه می‌شود.  

موقوفه‌ای پویا

متولیان کتابخانه و موزه ملی ملک با توجه به تأکید بنیانگذار و واقف این مجموعه بر «ترقی معارف» در وقف‌نامه آن، نگاه ویژه‌ای به گسترش خدمات کتابخانه و موزه ملی ملک داشته و دارند تا جایی که این موقوفه با برگزاری نشست‌های علمی و پژوهشی، کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی، نمایشگاه‌های ادواری، تورهای گروهی و آیین‌های وقف‌نامه‌ای و مناسبتی، انتشار کتاب‌های ارزشمند و همچنین همکاری با مراکز مختلف علمی، هنری و فرهنگی، نشان داده که تنها یک مکان حافظ اشیای موزه‌ای و منابع کتابخانه‌ای نیست و می‌تواند به عنوان یک مجموعه پویا، به اقشار مختلف مردم خدمات‌رسانی کند. حتی در دوران شیوع بیماری کرونا نیز چراغ کتابخانه و موزه ملی ملک با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی روشن بود و خدمات ارزشمندی به ویژه در بستر مجازی به مخاطبان ارائه شد. در این میان، مجموعه‌داران و فرهنگ‌دوستان بسیاری اندیشه و اقدامات حسین آقا ملک را الگوی خود قرار داده‌اند و کتاب‌ها و نفایس تاریخی و هنری خود را در قالب سنت‌های نیکوی وقف، نذر و اهدا به کتابخانه و موزه ملی ملک تقدیم می‌کنند. مسیری که همچنان ادامه دارد و بر غنای گنجینه این موقوفه افزوده است.

کتابخانه و موزه ملی ملک در حال حاضر همه‌روزه بجز روزهای تعطیل، از ساعت 8:30 تا 16:20 (پنج‌شنبه‌ها از ساعت 9 تا 16:20) در تهران، خیابان امام خمینی(ره)، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد(میدان مشق) پذیرای علاقه‌مندان است.