رویکرد پژوهش‌محور مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی در تحقق مرجعیت علمی

به گزارش آستان نیوز، در حال حاضر مجموعه‌ای شامل 90 هزار اثر خطی اعم از کتاب‌، قرآن، دست‌نوشته و نسخه عکسی و 54 هزار نسخه کتاب چاپ سنگی در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این مرکز نیز با توجه به چشم‌انداز آینده خود همچون بسیاری از گنجینه‌های خطی توانسته خدمات ارزشمندی را به اهل علم و پژوهش ارائه دهد، چراکه تأثیرگذاری منابع بر جامعه پژوهشگران و تسهیل‌ کردن استفاده آنان از منابع همچون حفظ میراث مکتوب دانش ایرانی اسلامی در این مرکز وقفی مهم است. در ادامه به بهانه فرارسیدن «هفته پژوهش و فناوری» پای بخشی از صحبت‌های دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی در خصوص دستاوردها و برنامه‌های علمی و پژوهشی این مرکز در مسیر کسب مرجعیت علمی آستان قدس رضوی می‌نشینیم. 
 

پیشینه پژوهشی کتابخانه روضه رضویه
وظیفه اصلی یک کتابخانه، تأمین منابع مطالعاتی است. همچنین کتابخانه محلی برای رفت و آمد محققان و اهل کتاب و کتابخوانی است. از ابتدای شکل‌گیری کتابخانه آستان قدس نیز به خصوص از دوران صفویه که کتابخانه صاحب کتابدار و مرمت‌کار شده و فهرست طوماری کتاب‌ها تهیه شده است، امر علم و پژوهش در آن مطرح بوده است. از طرف دیگر، کتابخانه روضه رضویه مکانی در دسترس و شناخته‌شده‌ بوده است چنان‌که علما و دانشمندان بسیاری منابع خود را بر این کتابخانه وقف کردند. به طور نمونه می‌توان از ابن خاتون عاملی و همچنین شیخ بهایی نام برد که مجموعه‌های باارزشی از کتاب‌های خطی خود را بر این آستان مقدس وقف کرده‌اند. حتی بسیاری از افرادی که به عنوان کتابدار در این کتابخانه مشغول به فعالیت بودند، از علمای دوره خود بودند. همچنین تاریخچه انتشارات در کتابخانه آستان قدس با انتشار فهرست نوین نسخ خطی از سال 1305 شمسی آغاز شده و این کتابخانه در این امر در کشور پیشگام بوده است؛ بی‌تردید این موضوع نیز بیانگر اهمیت نسخ خطی در کتابخانه است. علاوه‌براین، علما و پژوهشگرانی نظیر عماد فهرستی، محمد خالصی‌زاده، احمد گلچین معانی، نجیب مایل هروی و دکتر سیدعلی اردلان جوان در بخش نسخ خطی کتابخانه در ادوار مختلف خدمت می‌کردند. 
 

 نشر آثار پژوهشی ماندگار
در ادامه باید گفت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در دو دهه گذشته همواره رویکرد پژوهشی در فعالیت‌های خود در بخش‌های مختلف از جمله مرکز نسخ خطی داشته و از جمله ناشران میراثی بوده است؛ چراکه چاپ آثار در حوزه‌هایی همچون اسناد و نسخ خطی در زمره معرفی آثار نفیس و میراثی محسوب می‌شود. این سازمان رویکرد خود را در این راستا همچنان ادامه داده است و به ویژه در چند سال اخیر شاهد دو اتفاق بسیار خوب در این کتابخانه بوده‌ایم که شکی نیست این سازمان را در کسب مرجعیت علمی آستان قدس رضوی به پیش برده است. 
نخست با توجه ویژه رئیس سازمان به حوزه انتشارات، مجموعه فعالیت‌های پژوهشی انجام شده در گذشته در کوتاه‌ترین زمان ممکن آماده و منتشر شده است چنان‌که به همت مرکز نسخ خطی این آستان مقدس، کتاب‌ دو جلدی «اجازات علما»، کتاب «بازشناخت تفاسیر خطی فارسی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی»، کتاب «منتخب القصاید: نخستین کتاب چاپی آستان قدس رضوی»، کتاب نفیس «آرایه هنری قرآن‌ها» و همچنین چهار جلد فهرست خطی و سنگی در دو سال اخیر به چاپ رسیده است. 
 

مشارکت فعال در برنامه سه‌شنبه‌های علمی و فرهنگی
همچنین از برگزاری برنامه سه‌شنبه‌های علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی از اسفند 1397، می‌توان به عنوان یکی دیگر از اتفاقات‌ خوب و اثرگذار در این سازمان در جهت کسب مرجعیت علمی این آستان مقدس نام برد. در این راستا تا نیمه آذرماه امسال شاهد برپایی 191 برنامه بوده‌ایم که مرکز نسخ خطی سازمان مشارکت فعالی در برگزاری بسیاری از آن‌ها در این سال‌ها داشته است. در واقع، برنامه سه‌شنبه‌های علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی بستر مناسبی برای بازشناسایی منابع خطی و چاپ سنگی این مرکز، معرفی این منابع به عموم و استفاده از ظرفیت پژوهشگران بیرونی سازمان در قالب سخنران فراهم کرده است. بسیاری از آثار نفیس کم‌نظیر خطی و چاپ سنگی در حوزه‌های مختلف موضوعی همچون نسخه‌های خطی کتابت مکه، سفرنامه ابن فضلان و برخی از قرآن‌ها در این برنامه رونمایی و معرفی شده است. همزمان از ظرفیت مراکز علمی و فرهنگی مرتبط نیز استفاده شده است، به طور مثال یک نسخه خطی را با همکاری مشترک دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد رونمایی کردیم. همچنین این سازمان درصدد است تا دامنه برگزاری برنامه سه‌شنبه فرهنگی را به عنوان یک رویکرد فرهنگی پایدار در آستان قدس رضوی گسترش دهد. 
 

راه‌اندازی بخش مطالعات تخصصی
این سازمان در راستای تأکیدات تولیت آستان قدس رضوی مبنی بر این‌که کتابخانه آستان قدس باید مکانی برای پژوهش نسخه‌های خطی و مرکزی تأثیرگذار برای تبادل اطلاعات باشد و همچنین سیاست‌های جدید پژوهشی سازمان در چند سال اخیر، اقدام به راه‌اندازی بخش «مطالعات تخصصی» در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی کرد. در این راستا به تازگی اتاق محققان خاصی نیز برای استفاده استادان، مشاوران و پژوهشگران حوزه نسخ خطی و چاپ سنگی که بیش از یک روز می‌خواهند از مجموعه منابع این مرکز استفاده کنند، در نظر گرفته شده است. این خدمت ویژه در کنار خدمات‌رسانی عمومی تالار محققان مخطوطات که از دیرباز در این مرکز فعال بوده است، ارائه می‌شود. همچنین به مراکز دانشگاهی اعلام کرده‌ایم که این مرکز آمادگی پذیرش استادان را برای گذراندن فرصت مطالعاتی خود دارد. حتی در صورت نیاز مبرم امکان دسترسی مستقیم به نسخه را هم برای این محققان ویژه طبق ضوابط سازمان فراهم خواهیم کرد. ارتباط ویژه با دانشگاه‌ها و مراکز علمی و فرهنگی مرتبط نیز امسال در دستور کار جدی قرار گرفت و امیدواریم شاهد نتایج آن به تدریج از سال آینده باشیم.
 

دسترسی بیشتر محققان به منابع دیجیتال 
همچنین در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی از دیرباز همواره بحث ارائه خدمات غیرحضوری به محققان و دسترس‌پذیری به نسخه دیجیتال منابع مطرح بوده است چنان‌که در حال حاضر بیش از 22 هزار نسخه خطی این مرکز از طریق کتابخانه دیجیتال این آستان مقدس به صورت برخط(آنلاین) در دسترس کاربران قرار دارد. در این میان، این مرکز در مسیر دسترس‌پذیری بیشتر محققان به منابع خود حرکت می‌کند تا جایی‌که راه‌اندازی وب‌سایت مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی نیز در دستور کار قرار دارد. بدین منظور در حال آماده‌سازی منابع مرکز هستیم و امیدواریم تا دو سال آینده تمام منابع آماده بارگذاری بر روی سایت شود و محققان امکان دسترسی مستقیم به منابع و مطالعه برخط آن‌ها را داشته باشند. البته در حال حاضر نیز بیشتر پژوهشگران از خدمات غیرحضوری این مرکز استفاده می‌کنند. 
بدین‌ترتیب بحث پژوهش جدی‌تر از گذشته در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی مطرح است و این مرکز فعالیت‌های پژوهشی خود را در آینده با رویکردهایی نظیر انجام پژوهش‌های مرتبط با نفایس موجود، شناسایی نفایس و ایجاد بانک‌های اطلاعاتی پژوهشی مرتبط با نسخ خطی، تعامل با پژوهشگران و دسترس‌پذیری هر چه بیشتر آنان به منابع و استفاده از ظرفیت پژوهشگران بیرونی، دنبال خواهد کرد. 

گفت‌وگو از آرزو مستأجر حقیقی